RADIVOJ RADIĆ – PURPUR I PERGAMENT
Evoluta –Beograd , 2006 godine
U Vizantiji Renesans nije bio potreban, jer antička kultura u Vizantiji nikad nije umrla, već je živela stalno i neprekidno.A zapadni Renesans koji je obnovio antičku kulturu na Zapadu, postao je moguć samo zahvaljujući Vizantiji jer samo je u Vizantiji Zapad mogao da nađe blaga antičke kulture, inače zaboravljena i izgubljena.Vizantija u sva vremana bila hrišćansko rimska država grčkre kulture.Ono, što su primili Sloveni od Vizantije, nisu bili orijentalski elementi: nego najveće, što je ikada ostvarila istorija čovečanstva:hrišćanska vera, grčka kultura, rimska državna načela.
G.Ostrogorski- Iz čega je i kako stvorena Vizantija-
Srpski Književni Glasnik,knj.XLI, broj 7- 1 april 1934 godine
U uvodnoj reći ove izvanredne i inspirativne knjige njen autor Radivoj Radić jasno je odredio svoju nameru i cilj koji je želeo da postigne pišući tekstove o različitim aspektima društvenog i svakodnevmnog života u Vizantiji.Naša znanja i uvidi o ovoj izuzetnoj istorijskoj i civilizacijskoj tvorevini omeđeno je i uslovljeno poznavanjem njene pretežno političke i pre svega klasične istorijske dimenzije. :Naše znanje o tome kako se u raznim oblicima odvijao svakodnevni život stanovništva tog velikog romejskog carstva svedeno je samo na nekoliko naznaka.Vizantija je inače uvek prisutna u svim raspravama o teškim i sudbonosnim pitanjima naše srednjovekovne istorije ali i naše ukupne istorijske sudbine.Za nas je od posebnog značaja da što više proširujemo i obogaćujemo poznavanje i razumevanje vizantijskog sveta i to u svim njegovim složenim vidovima i ispoljavanjima Zato je veoma važno u prikazu ove knjige navesti osnovni cilj i nameru njenog autora.“Ponudio sam svedočanstva i jezgrovite pripovesti koje se iz razumljivih razloga ne mogu naći u priručnicima za vizantijsku istoriju.Grupisana u nekoliko celina- a okrenuta pojedinim segmentima života u Vizantijskom carstvu,nekim običajima i verovanjima u romejskom društvu,duhovnosti i obrazovanju,pitoresknim ličnostima i pojedinim značajnim događajima-ova knjiga čitaocima pruža sliku jednog iščezlog sveta, ponekad zasenjujućeg i prefinjenog, ali katkad oporog i nemilosrdnog.Upravo tu vidim i jednu od misija istričara od zanata u današnjem vremenu: da ne budu zatvoreni samo u svoju kulu od slonovače, koju jedino čine naučni i u nekoliko ezoterični zaključci, nego da pokušaju da premoste golem jaz koji stoji između hermetične učenosti i štiva prijemčivog za širu čitalačku publiku“.
Priče iz ove knjige pisane su bogatim i razuđenim stilom, preciznom i prefinjenom rečenicom ne gubi ništa na naučnoj utemeljenosti time što je otvorena za širu čitalačku publiku.U tome je i jedna od njenih osnovnih vrlina da čudesni i ponekad veoma surovi i tajnoviti svet Vizantije približi što više tzv. običnom čitaocu i tako doprinese dubljem i kvalitetnijem razumevanju i tumačenju naše tegobne balkanske istorije.Vizantinizam se inače koristi u političkim rasprava kao pojam koji obeležava pritvornost i beskrupuloznost u politici i često se zloupotrebljava kao sredstvo za obeležavanje srpske istorije kao izraza ovako shvaćenog mračnog vizantinizma.
U nekoliko uvodnih pripovesi ove knjige Radivoj Radić se bavi značajem obrazovanja i načinom organizovanja školstva u Vizantiji.Ove nam priče svedoče da su Vizantinci poklanjali izuzetnu pažnju obrazovanju sledeći antički humanistički ideal obrazovanja i Heraklitovo upozorenje da su oči i uši ljudima loši svedoci ako im duh nije obrazovan. „Po mišljenju starih Grka, obrazovanje je davalo unutrašnju postojanost i ravnotežu i doprinosilo je bodrosti duha.Svoj odnos prema obrazovanju koji je bio ispunjen velikim uvažavanjem Vizantinci su nasledili od antičke civilizacije“, kaže Radivoj Radić, ističući da su škole toga doba imale svetovni karakter.Zasnovan na antičkim principima sistem obrazovanja u Vizantiji bio je organizovan na tri školska stepena-osnovno, srednje i visoko.Osnovno obrazovanje je omogućavalo ostvarivanje službene karijere, izmenjeni status u društvu i sticanje povoljnijeg materijalnog položaja.Radivoj Radić ističe veoma značajnu i interesantnu činjenicu u razmatranju obrazovnog sistema u Vizantiji , što govori i o prirodi samog društvenog sistema u ovom carstvu.“Uprkos svemu, pokazalo se da je škola jedna od najstabilnijih ustanova društva jer je veoma dugo sačuvala stvorene tradicije.Obrazovanje mladog Vizantinca, kojim je živeo u periodu od IV-VI stoleća skoro se nije razlikovalo od obrazovanja njegovog vršanja iz II stoleća.Zbog toga su mnogi roditelji davali decu u školu u nadi da će popraviti svoj materijalni položaj.I deca običnih ljudi, ukoliko steknu određeno obrazovanje, mogla su da postanu činovnici carskih i crkvenih kancelarija, sudije,skupljači poreza, sekretari, advokati, oficiri, prepisivači –kaligrafi “ . Kako se vremena teško ili gotovo nikako menjaju . I danas je obrazovanje jedan od najsigurnijih kanala u socijalonoj promociji u društvu, u menjanju socijalnog stautsa ljudi, ali je veliko pitanje da li će deca običnih ljudi moći da stiču obrazovanje koje će im omogućiti socijalnu pokretljivost.To je večito pitanje u razvoju i trajanju svakog društva i veoma je interesantno videti da je ono bilo aktuelno i u Vizantiji. Radivoj Radić ne apsolutizuje podelu unutar obrazovnog vizantijskog sistema jer je on bio podložan velikim i stalnim promenama ali ističe da „uprkos svemu osnovnim obrazovanjem je bilo obuhvaćen relativno širok krug žitelja Vizantijskog carstva“ i u njemu su deca pre svega učila najvažniju nauku-ortografiju, učili su da čitaju i pišu, što je od velike važnosti jer u grčkom jeziku su velike razlike između izgovaranja i pisanja reči.Pored čitanja i pisanja deca su se susretala sa antičkim književnim delima , upoznavali mitologiju i dobijali znanja iz biblijske i svetovne istorije.U vizantijskim školama nije bilo zastupljeno fizičko vežbanje kako je to bio slučaj u antičkom dobu.Večina Vizantinaca je završavala svoje školovanje posle tri godine koliko je i trajalo osnovno obrazovanje, i bez obzira što je obrazovanje shvatano kao važna društvena delatnost u Vizantiji je bilo mnogo nepismenih, i do 90% Vizantinaca nije poznavalo slova.Bilo je i careva koji nisu umeli da pišu-Justin I Vasilije I i Mihailo II Amorijac.“ Ipak u poređenju sa žiteljima zapadne Evrope u srednjem veku , Vuizantinci su bili nesumnjivo obrazovaniji.Kada su krstaši 1204 . godine zauzeli Carigrad i privremeno srušili Vizantijsko carstvo, s prezrenjem su govorili o Vizantincima kao pismenjakovićima, a ne vojnicima, rugajući se njihovoj navici da sa sobom nose trščana pera, mastionic i knjige“, kaže Radivoj Radić.Ovo je izuzetno važna civilizacijska činjenica jer su upravo sa Zapada stizale a i danas stižu ocene o mračnoj, surovoj i kulturno nerazvijenoj Vizantiji u kojoj je živeo divlji i primitivni svet orijentalnog Istoka.Pored osnovnog obrazovanja u Vizantiji je postojalo i srednje obrazovanje i bilo je vezano isključivo za Carigrad u kome je delovalo dvanaest srednjih škola sa dvadeset do četrdeset polaznika.Samo nekoliko stotina dece je bilo obuhvaćeno srednjim obrazovanjem u vizantijskoj prestonici.U toku školovanja u srednjoj školi se prvenstveno učila gramatika i smatralo se da je ona preteča ozbiljnog znanja i veštine.Nastojalo se da se postigne“puna helenizacija uma i govora „ odnosno da narodni jezik bude zamenjen i poznavanjem antičkog dijalekta i umećem da da se on koristi u govoru i pisanju.Radivoj Radić posebno ističe svetovni karakter obrazovanja u Vizantiji .“Kao izvori znanja uglavnom su služili strai paganski uđbenici, tek ponešto izmenjeni i doterani, što očigledno kazuje o naglašenoj svetovnosti vizantijskog obrazovanja.Osim udžbenika, u vizantijskim školama su se koristili i raznoliki rečnici;rečnici arhaizama,etimološki rečnici,rečnici sinonima, grčko-latinski rečnici.Budući da su škole najvećim delom privatne, u Vizantiji je postojao veliki broj privatni učitelja“.Škola retora je bila sledeći i izuzetno važna i popularna stepenica u školovanju Vizantinaca- osnovni cilj je bilo savršeno govoriti i pisati na antičkom dijalektu.Obrazovanje se kao i u antici okončavalo predavanjima iz filozofije,nauke nauka,veštine veština,jedino besmrtnog što je dostupno smrtnima.U filozofskoim školama program je bio izuzetno širok i osim poznavanja čoveka i sveta uključivaoo je proučavanje dela Platona, Aristotela, aritmetike, geometrije,muzike, astronomije,fizike,logike,epike.Radivoj Radić posebno naglašava problem odnosa crkve prema filozofskom obrazovanju i ističe razvoj bogoslovskog obrazovanja kao sastavnog dela obrazovnog sistema , ali govori i o značaju vizantijskog obrazovanja za razvoj obrazovanja u evropskim okvirima.“Odnos crkvenog klira prema filozofskom obrazovanju bio je dvojak.S jedne strane, pribojavali su se preteranog ushićenja filozofijom, koje je po njihovom mišljenju moglo da vodi u jeres, s druge strane, priznavali su značaj filozofskog obrazovanja za buduće poslenike u crkvi.Jednostavno rečeno , oni su antičko nasleđe delili na „prihvatljivo“ i „ neprihvatljivo“.I. naposletku, ne treba gubiti iz vida da je u Vizantijskom carstvu, velika pažnja posvečivana bogoslovskom obrazovanju.Međutim, u ranoj Vizantiji, obučavanje mladih na osnovaja hriščanskog veroučenja uglavnom je počivalo na crkvi i porodici.Tek vremenom počinji da se da se otvaraju manastirske škole.Obuka u njima bila je potpuno religijska;proučavale su se osnovne crkvene dogme, moralni principi i norme ponašanja, a polaznici koji su dolazili nepismeni najpre su privođeni pismenosti.Ugledni svetovni naučnici su izvanredno poznavali i teologiju jer sue podrazumevalo da pravi intelektualac mora biti upućen u hrišćansko bogoslovlje.Treba naglasiti da je značaj vizantijskog obrazovanja izlazio iz okvira vizantijske kulture.Vizantijski naučnici, koji su se , uoči pada Carigrada, selili na Zapad , preneli tamo i tradicije vizantijskog obrazovanja. Na taj način su neke od tekovina vizantijske civilizacije postale organski deo italijanske renesanse“.
I pored toga što nema preciznih izvornih podataka, jasno je da je u vizantijskom drupštvu neprestano postojalo visoko obrazovanje, bez obzira što nije u raznim epohama bilo vezano za jasno utvrđene ustanove.Većuna samom početku trajanja Vizantije delovali su duhovni centri u kojima su proučavane različite naučne discipline.U Atini je bila aktivna znamenita neoplatonska filozofska škola, u Aleksandriji je proučavana medicina,Antiohija i Gaza su bile poznate po retorskim školama, a Bejrut po čuvenim profesorima prava.Svi ovi centri su u VII veku prešli su u ruke Arabljana.Carigrad je kao prestonica Vizantije imao posebno i odlučujuće mesto u razvoju visokog školstva u Vuzantiji.Carigradski Univerzitet je ustanovljen dekretom cara Teodosija II izdatog 27 Februara 425 godine, njegov rad je samo nastavak delovanja učilišta koje je osnovao još Konstantin Veliki.Univerzitet će deliti burnu sudbinu vizantijskog carstva i biće obnavljan nekoliko puta.Radivoj Radić posebno navodi izvode iz spisa MIhaila Psela iz kojih se mogu saznati neki izuzetno zanimljivi i podsticajni detalji o sistemu rada na Filozofskom fakultetu.“Čuveni filozof beleži da su profesori radili do duboko u noć kako bi spremili predavanja za sledeći dan.Pri ulasku profesora u salu za predavanje, ustajali bi bolji studenti i pozivali svoje nestašne kolege da se umire kako bi predavanje moglo da počne.Iz sačuvanih svedočanstava se vidi da su studenti često kasnili na predavanja budući da su im misli i interesovanja katkad bili okrenuti drugim stvarima i zabavama, pre svega pozorištu.Istovremeno saznajemo da je postojao i mali problem sa radsporedom časova jer oni često nisu znali kada će im neki profesor držati svoja predavanja.U slučaju lošeg vremena predavanja se nisu držala.Studenti su slušali predavanja držeći na kolenima daske koje su im služile da pišu na pergamnet ili hartiji.Razume se da su studenti mogli da postavljaju posle predavanja pitanja, ali pitanja nisu smela biti uopštena, već su se obavezno odnosila na određenu temu.Slušaoci su i sami pripremali radove o pojedinim pitanjima koje je profesor pažljivo čitao i studentima ukazivao na greške i propuste“. Krstaško osvajanje Carigrada dovelo je do povremenog nestanka Vizantije a samim tim i do prekida u organizovanju i funkcionisanju visokog školstva .Obnavljanje Vizantije nekoliko decenija kasnije, donelo je pored kulturnog poleta oličenog u renesansi Paleologa i obnovu univerziteta u Carigradu koji je pored Pariza i Bagdada važio kao najeminentniji centar visokog obrazovanja.To je izuzetno važna istorijska i pre svega civilizacijska činjenica jer pokazuje ne samo istorijsku već i duhovnu vitalnost Vizantije u kojoj je visoko školstvo postojalo sve do njene propadsti 1453 godine. Radivoj Radić napominje da je prvi univerzitet na latinskom Zapadu osnovan u Bolonji 1118 godine i to je najstariji univerzitet u Evropi.I ova činjenica dovoljni govori o tome da je vizantijski svet imao veoma razvijenu kulturu i obrazovanje i to od samog osnivanja Vizantije.
U priči Zvona Radivoj Radić je na veoma uzbudljiv način govorio o sudbini i značaju zvona u životu i vizantijskoj istoriji.Koriščenje zvona je posebno dobilo na značaju posle krstaškog osvajanja Carigrada 1204 godine.Za razliku od hrišćana koji su imali posebno delikatan odnos prema zvonima ispunjen kako to autor kaže pobožnom usredsređenošću i osećajem dubokog poštovanja, u potpunosti različit odnos prema zvonima , ispunjen odbojnošću i netrpeljivošću imali su pripadnici muslimanske vere“Prema shvatanjima verujućih u Alaha, zvonjavom crkvenih zvona odašilju se titraji koji narušavaju mir i spokojan počinak duša preminulih muslimana. Potrebno je naglasiti da se smatralo da duše upokojenih islamskih vernika obitavaju u vazduhu.Uopšte , zvona privlače zle duhove od kojih muslimani strahuju“. U prići o zvonima posebno je potresan detalj vezan za svojevrsni dvoboj između buke koju su stvarali Turci prilikom osvajanja Carigrada i zvonjave svih zvona u opsednutom Carigradu .Veoma je indikativna i priča o sudbini zvona na Svetoj Gori koja su uklonjena 1491 godine i o položaju hrišćana posle osvajanja Carigrada.I pored toga što su zadržali ličnu i imovinsku bezbednost i bila im je zagarantovano pravo na slobodu veroispovesti“ goropadni sultan Mehmed II Osvajač(1451-1481) po osvajanju Carigrada dozvolio da hrišćanski hramovi mogu ostati u upotrebi, ali se nije dopuštala zvonjava zvona kao ni izgradnja novih crkava“.I u prči o Monaštvu u Vizantiji Radivoj Radić je u stvari govorio o svim iskušenjima kojima je bilo izloženo hrišćanstvo od njegovog pojavljivanja u Rimskom Carstvu do uspostavljanja pravoslavne nere kao okosnice ukupnog društvenog života u Vizantiji.Monaštvo je delilo često tešku sudbinu samog vizantijskog društva a pred najvećim iskušenjima se našlo u vreme borbe oko kulta ikona.“ Carevi ikonoborci, pogotovo Konstantin V(741-775), naročito su se obrušili na monahe:Šezdesetih godina VIII stoleća u Carstvu jre došlo do pravog pogroma kaluđera.Međutim, posle prevladavanja ikonoboračke krize, sredinom IX stoleća, dolazi do velikog uzleta monaštva.Manastiri su predstavljali središta hriščanskog čovekoljublja u najplemenitijem smislu tog izraza.Bili su pribežište za sve beskučnilke ili one kojima je bila potrebna pomoć kao što su siročad, stari, invalidi, unakaženi, mentalnoi bolesni, socijalno obespravljeni.Služili su kao utočište za zbačene careve oi svrgnute patrijarhe, za neuspele uzurpatore i političke suparnike.Premda vizantijski manastiri, za razlku od Zapada, nisu bili središta obrazovanja, osim za pripremu dece određene za monaški život, ipak su igrali važnu ulogu u intelektualnom i kulturnom životu Carstva.“
Jedno od glavnih predubeđenja i predrasuda koje uporno prate i sam pomen Vizantije vezano je za tzv. vizantijsku prevrtljivost i pritvornost koji su koriščeni naročito u diplomatskoj veštini pregovaranja sa varvarima. Samo načelo ikonomije-posebna vizantijska spremnost da se pravo tumači arbitrerno, u skladu sa političkim ili ličnim interesima bilo je jedno od izuzetno važnih načela u političkoj misli i praksi Vizantijskog carstva. O tome kako je ovo načelo i ubeđenost Vizantinaca da imaju posebno pravo na univerzalnu vlast sprovođeno u odnosu na svet koji ih je okruživao svedoči priča Radivoja Radića Umeće ubeđivanja.Vizantinci su smatrali da im njihova istorijska izuzetnost i univerzalna vlast ne samo nad hrišćanskom vaseljenom daju za pravo da smatraju sve ostale narode manje vrednim od Romeja i da su stoga jedino dostojni prezira.Radivoj Radić navodi u ovoj priči nekoliko izuzetno živopisnih i inspirativnih primera ovako shvačene i primenjivane diplomatske umešnosti i vizantijskog umeća ubeđivanja, uglađene podmuklosti civilizovanih Vizantinaca, kako se to kaže u jednoj poruci hunskog vladara..Radivoj Radić navodi primere o moći vizantijskog ubeđivanja:Poruka Kana hunskog plemena Utigura caru Justinijanu I Velikom, Hristijanizacija Rusa,Vizantijsko-srpski pregovori iz 1299 godine. U nekoliko priča u ovoj knjizi dati su izuzetno zanimljivi portreti znamenitih ličnosti iz vizantijske istorije.Kroz njihove sudbine može se jasno videti kako su se menjale i razvijale društvene i političke prilike u vizantijskom carstvu.To su priče o čudesnim i često tragičnim sudbinama vizantijskih vojskovođa,careva,svetitelja, vizantijskih princezaa.Posebno su zanimljive i literarno veoma inspirativne priče o NIćiforu Foki,Aleksiju Filantropinu,Maksimu Kavsoklavitu.Njihove često protivrečne i tragične sudbine naplastičnije i najjezgrovitije odslikavaju svu trošnost i promenljivost, nestalnost, propadljovost i varljivost ljudskih sudbina, pogubnost i izazovnost političke moći, vladarske sujete i ništavnost volje za apsolutnom vlašću koja je inače ispunjavala politički život Vizantije.U pričama Već je bilo i Preziranje moći sadržana je i jasno ocrtana filozofija i shvatanje istorije koje zastupa u ovoj knjizi Radivoj Radić.Njemu je veoma blisko stanovište o konstantnosti određenih pojava u ljudskoj istoriji i nemoći čoveka da se suprotstavi usudu istorije.Daleko od toga da je njegovo shvatanje istorije, politike i društva fatalističko i nihilističko, on samo uporno ukazuje na neke stalne i nepromenljive pojave i istorijske zakonitosti koje su bile vidljive i u trajanju Vizantijskog sveta.Navodeći reći svetog Kiprijana o ostarelom svetu koji nema više nekadašnje snage, o svetu u kome običajima nema više mesta a u sudovim nema pravde Radivoj Radić govori o gorkom pesimizmu kao stalnom pratiocu ljudske sudbine i istorije.U priči Već je bilo navode se i reći čuvenog srpskog monaha i diplomate inoka Isaije iz njegovog zapisa sastavljenog posle Maričke bitke“Posle ubijanja hrabrog ovog muža, despota Uglješe, prosuše se Ismailićani po čitavoj zemlji kao ptice po vazduhu, i jedne hrišćane mačem klahu, druge u ropstvo odvođahu, ostale smrt prerana pože, a smrti koji izbegoše, glađu pogubljeni biše.Jer takva glad bi po svim krajevima, kakva ne bi od stvorenja sveta, niti posle takva.Ne bejaše kneza,ni vođe,ni nastavnika među ljudima , ni izbavioca ni spasioca,već se sve ispuni straha ismailićanskog, i srca hrabra junačkih muževa u ženska najsalbija srca pretvoriše se…I vaistinu,tada živi veličahu ranije umrle“. Kao svedok stalnog narastanja snage turske države on kao i sveti Kiprijan nekoliko vekova ranije svedoći o velikim i sudbonosnim iskušenjima pred kojima su se našli ljudi toga doba.Oni nisu zloguki propovednici propasti sveta več svedoci tragične istorijske sudbine koja je pratila neprestano čoveka tokom celog srednjeg veka.Radivoj Radić se u ovoj knjizi odredio i prema savremenim prorocima propasti sveta iskazujući svoje uverenje da se apokaliptične vizije ni ovoga puta neće ostvariti.Priča Preziranje moći ima posebni značaj za procenjivanje vrednosnog sistema za koji se zalaže autor ove knjige.Ona u najboljem smislu predstavlja odnos koji Radivoj Radić ima prema relaciji politike i moći s jedne strane i ljudske samosvojnosti i vernosti principima individualizma i idejama apsolutne ljudske slobode, s druge strane.Radivoj Radić je na izuzetan način ukomponovao dva detalja iz ove priče koji govore o susretima Aleksandra Velikog i filozofa Diogena , i Cara Dušana i svetitelja Grigorija Palame, i pri tome jasno izrazio svoje uverenje da je snaga ubeđenja i snaga istinske vere od presudne važnosti u ljudskoj istoriji.Politička i vlastodržačka moć za Radivoja Radića pripadaju sferi prolaznosti i u ovoj knjizi se on otvoreno i bez oklevanja stavlja na stranu onih koji preziru ogoljenu političku moć i ostaju odani svom izvornom ljudskom poslanju.To je izuzetno vredna pouka ove knjige, posebno u vremenu u kome mi danas živimo , kada je veliko pitanje da li bi savremeni Aleksandar Veliki , posle Digenovih reći i zahteva da mu se skloni sa sunca , rekao da kada ne bi bio kojim slučajem Aleksandar bio bi Diogen.
U ovoj izuzetno bogatoj i slojevito sazdanoj knjizi Radivoj Radić je pisao o o kometofobiji,opsadama Carigrada, Požarima u Carigradu,Nadiranju Selđuka,Carevima i vojnicimaSvo to bogatstvo tema , posebno one koje se dotiču svakodnevnog i običnog života Vizantinaca kao i raznolikost istorijskih i ljudskih sudbina jasno svedoče o tome da je autor knjige Vizantija –Purpur i Pergament, ostvario svoju osnovnu nameru da o Vizantiji govori na drugačiji, pristupačniji način i to bez uprošćavanja i učvršćivanja već odavno uspostavljenih predrasuda koje uporne i danas prate vizantijski svet.“Vizantija krije niz zapretenih i tajanstvenih sadržaja i izaziva pomešane i oprečne asocijacije:civilizacija koja predstavlja jedinstven i neponovljiv amalgam rimskog državnog uređenja, grčke kuluture i hrišćanstva:jedina država s ove strane Kineskog zida koja je opstala od antičkih vremena do praskozorja novog doba; ali, i carstvo na koje se dugo i nepravedno gledalo kao na učmalo, dekadentno i amoralno.Kada se razgrnu zablude i sterotipi koji su opterećivali nakadašnju nauku, pred nama izranja blistava i nadmoćna Vizantija, carevina optočena aurom svečane ukočenosti i velelepnog sjaja, država koja je trajala i koja je svesno nastojala da ostavi utisak nepromenjivosti.Istovremeno, ovom knjigom , koja nije opterećena naučnim aparatom i uz koju ide termin naučnopopularna, želeo sam da dam svoj doprinos u razbijanju predrasuda prema kojoj je istorija okamenjena ljuštura sazdana od činjenica i datuma, bitaka i vladara, ideologije i religije“.
3 Avgust 2006 godine
